Podstawowe przepisy prawne dotyczące ochrony gatunkowej w Polsce, które stosuje się przy sporządzaniu ocen oddziaływania na środowisko reguluje ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody oraz rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie ochrony gatunkowej dziko występujących zwierząt, roślin i grzybów oraz w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków. W zapisach tych zostały przedstawione sposoby ochrony gatunkowej oraz zasady obowiązujące na terenach objętych formami ochrony przyrody.
W ostatnich latach w Polsce nastąpił znaczny wzrost gospodarczy. Coraz częściej ma miejsce powstawanie nowych inwestycji oraz rozbudowa infrastruktury drogowej i kolejowej. Dobre zaplanowanie inwestycji powinno zawsze uwzględniać ingerencję w środowisko w tym szczególnie oddziaływanie na gatunki objęte ochroną oraz ich siedliska. Aby maksymalnie zmniejszyć straty środowiskowe potrzebne jest przeprowadzenie dokładnej ekspertyzy środowiskowej. W ocenie oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko przedstawiane są rozwiązania mające na celu zminimalizowanie negatywnych skutków, w zależności od rodzaju obiektu. Przykładem takiego rozwiązania dla ochrony gatunkowej zwierząt może być zaprojektowanie płotków naprowadzających lub przejść dla zwierząt. W przypadku ochrony roślin często stosuje się rozwiązanie gdzie przenosi się osobniki, a nawet całe populacje w inne bezpieczne miejsca. Według Regionalnych Dyrekcji Ochrony Środowiska co roku wzrasta ilość spraw związana z ochroną gatunkową.
Tereny rolnicze w Polsce jako cenne siedliska dziko występujących gatunków
Gospodarstwa rolne w Polsce (powierzchnia kraju ok. 31,3 mln ha) zajmują 16,3 mln ha gruntów. Największą część stanowią użytki w dobrej kulturze rolnej 88,3%, następnie lasy i grunty leśne 5,7%, pozostałe grunty 5%, użytki role pozostałe 0,9% (dane wg GUS 2015 r). Na terenach rolniczych panują warunki zbliżone do warunków panujących w niektórych naturalnych ekosystemach. Dlatego są to ważne siedliska dziko występujących gatunków. Szczególnie ważnym siedliskiem przyrodniczym są łąki, pastwiska i murawy. Odznaczają się one wysokim wskaźnikiem występowania cennych gatunków podlegających ścisłej ochronie gatunkowej. Im większa fragmentacja gospodarstw tym większa różnorodność gatunkowa. Naturalne lub pół-naturalne siedliska takie jak łąki, miedze, żywopłoty zadrzewienia, zakrzewienia śródpolne, czy oczka wodne pełnią ważną rolę przyrodniczą. Są to strefy, które wpływają dodatnio na bogactwo gatunkowe organizmów. W ocenie oddziaływania na środowisko szczególnie ważne jest uwzględnienie siedlisk śródpolnych jako potencjalnych miejsc występowania gatunków chronionych.
Podczas ekspertyz środowiskowych pomijane są często grunty rolne, powszechnie uważane za pozbawione wartości przyrodniczej tereny. Potwierdzają to sporządzone raporty oddziaływania na środowisko w których bez dokładnej inwentaryzacji zakłada się brak występowania dzikich gatunków objętych ochroną. Jednak na terenach intensywnie użytkowanych rolniczo również panują odpowiednie warunki do rozwoju populacji dzikich gatunków roślin i zwierząt. Ignorowanie obszarów rolniczych w przebiegu oceny środowiskowej prowadzi do spadku bioróżnorodności, a każda utrata różnorodności biologicznej jest przedmiotem troski publicznej. Niestety przez brak prawnej ochrony cennych gatunków zajmujących tereny rolnicze pojawiają się problemy przy adekwatnej ocenie wartości przyrodniczej takich terenów.
Coraz częstsze planowanie inwestycji na terenach rolniczych wymaga przeprowadzenia sprawnej i prawidłowej ekspertyzy przyrodniczej. Przy procedurach mogą natomiast pojawiać się problemy z zaplanowaniem możliwych rozwiązań mających na celu ochronę dziko żyjących gatunków. W ostateczności może to skutkować wymieraniem tych mniej odpornych. Aby efektywnie zapobiegać takim przypadkom istnieje pilna potrzeba prawnego uregulowania kwestii związanych z ochroną różnorodności biologicznej gatunków zajmujących miejsca na terenach rolniczych.
Zasięg oddziaływania przedsięwzięć na środowisko
Powstawanie nowych inwestycji każdorazowo wiąże się z ingerencją w środowisko i wywołuje określone skutki dla jego elementów. Przy sporządzaniu raportu oddziaływania na środowisko ważne jest określenie rzeczywistego zasięgu oddziaływania przedsięwzięcia oraz rozpoznanie zasięgu występowania żywych elementów środowiska. Zasięg oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko zależy od wielu czynników m.in.:
- rodzaju planowanego przedsięwzięcia;
- siły, częstotliwości, specyfiki, natężenia wytwarzanych przez przedsięwzięcie oddziaływań;
- rodzaju, złożoności i wrażliwości środowiska przyrodniczego.
Zatem pierwszym elementem przy sporządzaniu oceny oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko powinna być rzetelna diagnoza możliwych oddziaływań inwestycji na etapie realizacji, eksploatacji i likwidacji. Drugi etap wiąże się z rozpoznaniem rodzaju środowiska i jego składowych. Tylko przy zestawieniu takich dwóch czynników można rzetelnie wyznaczyć zasięg oddziaływania.
Kompensacja przyrodnicza i działania minimalizujące
Z definicji kompensacja przyrodnicza to „zespół działań obejmujących w szczególności roboty budowlane, roboty ziemne, rekultywację gleby, zalesianie, zadrzewianie lub tworzenie skupień roślinności, prowadzących do przywrócenia równowagi przyrodniczej na danym terenie, wyrównania szkód dokonanych w środowisku przez realizację przedsięwzięcia i zachowanie walorów krajobrazowych” (art. 3. pkt 8 z ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska – Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 ze zm. – zw. POŚ).
Celem kompensacji jest naprawa nieuniknionych, powstałych szkód w środowisku powstałych w wyniku realizacji nowego przedsięwzięcia.
Działania minimalizujące mają natomiast za zadanie ograniczyć na danym terenie negatywne oddziaływanie inwestycji na dziko występujące gatunki zwierząt i roślin oraz ich siedliska.
Dla zachowania odpowiedniego stanu środowiska w raporcie oddziaływania na środowisko kluczowe jest zaproponowanie stosowania działań minimalizujących lub kompensacji przyrodniczej.
Prawidłowa ocena oddziaływania na środowisko
Podczas należytego sporządzania oceny oddziaływania na środowisko, ustosunkowanie się do ochrony dziko występujących gatunków i siedlisk powinno być rozpatrywane indywidualnie dla każdego rodzaju inwestycji oraz zinwentaryzowanych gatunków. Istotna jest świadomość potrzeby ochrony gatunkowej zarówno osób sporządzających raport jak i inwestorów, a także uwzględnianie działań ochronnych na najwcześniej możliwych etapach planowania. Takie postępowanie pozwala uniknąć problemów mogących pojawiać się na innych etapach oraz znacznie ułatwia uzyskanie decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach.